Categorie: Column

De oude krokodil (3)

On door janlampoinColumn1 reactie

Ik ben zestig geworden. Daar sta je zelfs als oude krokodil wel even bij stil.

Ja, dit rijmt, en nee, dat was mijn bedoeling niet.

Bibliotheken behoren tot mijn oudste en liefste herinneringen. Als kleuter werd ik meegenomen naar een klein filiaal van de openbare bibliotheken op het Kiel in Antwerpen. Dat was toen nog een witte buurt, die enthousiast surfte op de golf van toenemende welvaart omstreeks 1960.

Een boekje dat op de een of andere manier nooit werd teruggebracht (en dat nog altijd in een doos op zolder zit) ging over een zebra die zijn streepjesvel kon uittrekken als een pyjama.

Intussen was men aan de voet van ons flatgebouw druk in de weer met de nieuwe bibliotheek aan de Schijfstraat. Het gedoe van grondwerkers en metselaars, elf verdiepingen beneden onze woonkamer, deed mij dromen van een carrière in de bouw (daarvoor wilde ik brandweerman worden). Het is anders gelopen.

We verhuisden naar de voorstad Hoboken en daar ging ik naar de bibliotheek in de conciërgewoning van mijn eigen lagere gemeenteschooltje.

De conciërge, een lieve mevrouw die een soort moederrol vervulde in een jongensschool met alleen mannelijke leerkrachten, was ook de bibliothecaris. Vermoedelijk beantwoordde ze niet aan hedendaagse professionele standaarden, maar het was een plezier om bij haar om boeken te gaan.

boeken waren, buiten de klas, alleen voor het plezier. Ik was een van de gelukkige kinderen aan wie nooit werd gezegd: “Legt dien boek weg en gaat buiten spelen, dat is veel gezonder”.  Zodra ik gedrukte lettertjes onder de knie had, was ik niet meer te stoppen.

Na een volgende verhuizing – ik was intussen tien of zo – belandden mijn moeder en ik terug op Antwerps grondgebied en bezocht ik een heuse parochiebibliotheek. Daar werkte een al wat oudere, manke bibliothecaris, die mij probeerde te winnen voor jeugdliteratuur met een katholiek tintje.

Zo leerde ik dat in Vlaanderen eigenlijk van alles een katholieke en een vrijzinnige versie bestaat.

Een paar jaar later ontleende ik toneelstukken van Jean-Paul Sartre in de oude Volksbibliotheek aan de Blindestraat (de grootmoeder van de huidige Permekebibliotheek).

Ik droomde nu van een loopbaan als schrijver en zag mezelf al wonen in een grote, kale leefzolder met een indrukwekkende stereoketen en een breed bed om te delen met mijn vele veroveringen. Ook dat pakte anders uit.

En als student leerde ik de Stadsbibliotheek kennen, vandaag de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience. Daar ben ik, zij het met tussenpozen, niet meer weg te slaan. Zeggen dat het mijn “tweede thuis” is, zou overdreven zijn en het Letterenhuis en enkele koffiehuizen onrecht aandoen. Maar van alle gebouwen waarvan in de kronkels van mijn oude  krokodillenbrein een maquette staat, is ze toch wel het belangrijkste.

Als ik sterf – liefst zo laat mogelijk – laat het dan snel zijn, tussen de boeken.

Verschenen in Meta

 

[Column] Schrijven.

On door janlampoinColumn, Lezen, Literatuur, Literatuurgeschiedenis, Schrijfrituelen, SchrijvenEen reactie plaatsen

(1)

Schrijfrituelen heb ik eigenlijk niet. Of toch? Ik zorg ervoor dat het document op mijn grote, platte scherm precies in het midden staat (daarvoor moet ik het vergroten tot minstens 117%, maar ik verkies 125%). Ook laat ik de computer de  regels helemaal uitlijnen, zodat de woorden zich keurig aanschurken tegen zowel de linker- als de rechtermarge. Anders word ik gek. En ik gebruik uitsluitend – uitsluitend! – het lettertype Courier New, 12 punt.

Wat ze bij Windows bezielt om je Calibri, 11 punt te laten gebruiken, begrijp ik niet.

Het is wel een heel gedoe, iedere keer als ik aan een nieuw document begin. Vermoedelijk kun je een en ander standaard instellen. Daar ben ik na bijna twintig jaar computergebruik op… euh, ingesteld. Maar ze blijven trucs verzinnen om een mens niet te laten uitvogelen hoe dat dan moet. De zanggodinnen eisen offers; dat is altijd al zo geweest.

Schoorsteen

Ik moet kunnen roken als een schoorsteen – de eerder vermelde halfgrove Semois van het onvolprezen huis Windels in Mechelen. Met op de achtergrond barokmuziek, al kan een beetje Rossini ook geen kwaad. Muziek is goed voor het ritme, denk ik. En ze mogen mij storen, want een schrijver doet natuurlijk niets liever dan stoppen met schrijven. Geschreven hébben – dat is pas goed.

Deadlines dienen met de voeten te worden getreden – iets wat alle professionals weten en waar de amateurs zich belachelijk druk over maken, waarmee ze hun gebrek aan kennis van zaken etaleren.

Weg met de amateurs, dood aan ongepubliceerde schrijfcursusgoeroes. Je kunt deze stiel misschien wel leren, maar dat gaat alleen al doende. Zelfs aan het proza van ware groten merk je dat. Zij gaan in de loop van hun carrière steeds beter schrijven (of krijgen een goeie redacteur toebedeeld).

Elke goeie tekst vraagt drie versies. Niet een, niet vier, maar drie. The Beat of Three, een wet van de kosmos.

Schrijven gaat mij het best af in de namiddag, de vruchtbare uren tussen half twee en vijf. Maar ’s avonds lukt ook en zelfs ’s morgens. [Wordt vervolgd].

(2)

Schrijven heeft zijn prettige kant. Als ik weet waar ik het wil over hebben, komen de woorden en kiezen ze hun plaats in vele, lange zinnen. Aan woorden geen gebrek. Zodra ze op mijn scherm staan, ben ik de baas en kan ik er bewust mee aan de slag. Er niets, denk ik, dat ik bewuster doe.

Ik modelleer (wat klinkt dat pretentieus) naar een ideaal, een ritme dat ergens voorgeprogrammeerd zit in mijn kop. Vanuit mijn ooghoeken hou ik intussen pokémons als spelling en grammatica in de gaten en ook het oppermonster, mijn persoonlijke nemesis, de woordherhaling.

Als een zin een min of meer acceptabele vorm heeft, volgt het genot van herformuleren, stroomlijnen, schrappen. Genot, maar ook vermoeienis – daarom zei ik eerder dat geschreven hebben beter is dan schrijven. Wanneer ik schrijf, zweten mijn oksels (als jullie dat willen weten).

Dat vermoeiende plezier is familie van een ander dat minder lastig is: een goede tekst lezen die je niet zelf hebt geschreven. We zingen dan in koor: “zo moet het! dit klopt! Hoe mooi!”

Er zijn schrijvers wier taaltovenarij je vacht in de goeie richting aait, ongeacht waarover ze schrijven (o, Couperus, o Simenon, o James Baldwin, o Stephen King, o Vestdijk, enz.).

Schrijfgenot is taalgenot dat zich voordoet binnen bepaalde parameters. Maar je wilt het doen duren(“Düren,” zeggen ze in Antwerpen, “is een schoen stad, mor blijve dure…”) Vandaar, vermoed ik, het verlangen naar het schrijven van een tekst die niets anders is dan tekst, dan taal.

(3)

Toen ik twaalf was, leerde ik mezelf (met twee vingers) typen op de Remington Office Riter [sic, het stond er zo op, in chromen lettertjes] waarop mijn pa ooit “De Komst van Joachim Stiller” schreef. De machine was na hun scheiding gehouden door mijn moeder.

Tot mijn ontsteltenis zag ik onlangs een identiek exemplaar in een Engelse detectivereeks over een dominee in een dorpje bij Cambridge die moorden onderzoekt. Het stond plompverloren op ’s mans schrijftafel.

Als ik verhalen maakte, was het op die machine haar zuster.

Alleen mijn licentiaatsverhandeling heb ik, wegens de voetnoten, in 1979 nog eerst met de hand geschreven, op papier met van die hoge ruitjes. Ik gebruikte goedkope vulpennetjes die je voor 20 frank kocht in de supermarkt en ook reclamebalpennen van het Gemeentekrediet van België, die lekker vet schreven. Ik kreeg ze in het sindsdien verdwenen filiaal aan de Grote Markt.

Het gebouw staat op het perceel waar zich in de 15de eeuw de herberg De Gulden Boom bevond. Mariken van Nieumegen en haar duivel Moenen logeerden er. Maar dat leerde ik pas veel later.

Ik denk nog altijd dat je, als je met de hand schrijft, meteen beter schrijft – dat je minder zult moeten reviseren. Maar ik heb er het geduld niet voor. Misschien heb ik ook de afstand nodig, de objectivering doormiddel van letters die ik niet zelf heb gevormd. En het overzicht. Elke zin moet immers zinderen in harmonie met alle voorgaande zinnen (of juist niet).

(4)

Ik heb soms moeite met het feit dat ik in het Letterenhuis een kantoor deel met twee of drie anderen. Dat is niet goed voor de concentratie. Maar daar schrijf ik niet, behalve af en toe een stukje voor Zuurvrij, ons onvolprezen berichtenblad.

En toch heb ik jarenlang geschreven op een redactie met tweehonderd andere journalisten om mij heen. Dat heeft mij nooit gehinderd, integendeel zelfs. Alleen was De Standaard, obligaat gekonkel ten spijt, een werkomgeving waar de neuzen in dezelfde richting stonden: iedereen wilde een goeie krant maken en al werd daarover onderling vaak sterk van mening verschild, iedereen deed zijn best. Niemand trok het principe in twijfel; weinigen haalden het in hun hoofd om sterallures te ontwikkelen (een notoire uitzondering is Peter Vandermeersch die het er nog ver mee gebracht heeft ook – maar niet als journalist, als hoofdredacteur).

Onverbiddelijk

Natuurlijk is een krant ook iets onverbiddelijks: ze moet elke avond op tijd gedrukt worden en ’s morgen ligt ze in de winkel met wat je geschreven hebt zwart op wit. We hadden donkere schermen met groene lettertjes die verbonden waren met een gigantische main frame in een gekoelde kamer. Wanneer ik ’s avonds over de A12 naar huis reed, zweefde op mijn rechteroog soms een flikkerende groene veeg.

Bref, die gezamenlijke intentie, concentratie of hoe je het ook wilt noemen, waren erg stimulerend. Ik denk niet dat ik ooit duister heb geschreven (ik ben geen “experimenteel” en zogeheten “poëtisch”, d.w.z. opzettelijke verkitcht, proza is niet aan mij besteed).

Toch heb ik bij de krant heel wat geleerd over transparantie en beknoptheid. En over hoe je een krantenartikel opbouwt – een ambacht dat sedertdien steeds minder beoefenaars telt. Wanneer ik vandaag “de gazet” opensla, meestal in een café, zakt de moed mij weleens in de schoenen. Iemand zou minstens eens wat aan al die verkeerd gebruikte bezittelijke voornaamwoorden moeten doen. Bezittelijke wàt, mijnheer? Voornaamwoorden?

(5)

Schrijven is iets maken. Een tekst is een object. Gepubliceerd of niet, hij bestaat los van je. Toch is het ook een stuk van je. Op een heel andere manier dan andere dingen, dan voorwerpen die je misschien al je leven lang bezit en waar je erg aan gehecht bent. Tegelijk kun je er, toch zeker na verloop van tijd, afstand van nemen (of hebben genomen).

Ik heb teksten geschreven die ik vandaag heel anders zou aanpakken. Soms vervullen ze me ook met gêne – wat wil zeggen dat het niet altijd lukt/gebeurt, dat afstand nemen. En dan is er nog de Gruwelijke Lezer, die alleen leest wat in zijn kraam te pas komt – en dat kan van alles zijn.

Of schrijven tot zelfkennis leidt, weet ik niet. Onze behoefte om onszelf niet te hoeven kennen, is vaak zo groot dat het scalpel van de taal er niet doorheen gaat. Doorgaans schrijf je immers wat je wil schrijven – de momenten dat de zanggodinnen het van je overnemen en je meer doen loslaten, zijn zeldzaam en kort.

Vandaar het verlangen naar een schriftuur aan gene zijde van onze beslommeringen, naar literatuur die puur is zoals muziek. Maar daar is de taal, en dus ook het schrijven, in laatste instantie niet toe in staat. Al is het goed, denk ik, dat we dat verlangen koesteren en het, waar mogelijk, laten doorklinken in wat we schrijven. Samen met een heleboel andere verlangens, natuurlijk.

Taal, dat zijn wandelschoenen, waar de modder en de stront van de realiteit aan blijven plakken. Gelukkig kun je er als John Cleese de gekste loopjes mee uitvoeren en moet je afstand laten tussen de woorden en de regels.

Op het briefpapier van de uitgeverij Manteau stonden destijds twee mannetjes die schermden met grote pennen. Dat was in de jaren tachtig, toen er af en toe gepolemiseerd werd en sommigen vonden dat dat meer moest gebeuren.

Maar waar een schrijver mee vecht, dat zijn niet zozeer de esthetische of politieke opvattingen van zijn vakgenoten, maar hun stijl. Enfin, vechten is een groot woord. Maar er zijn schrijfstijlen waarin je jezelf thuis voelt en andere die je ongemakkelijk stemmen, je ergeren, je verachting opwekken.

Je leert zowel van het een als van het ander.

Alleen is dat leren geen bewust proces; het gaat langzaam en vindt plaats tijdens het lezen van vele, vele boeken. Die boeken hoeven overigens geen “literatuur” te zijn. Ik denk dat ik destijds veel heb geleerd door de worsteling met het proza van historici. Historici van “lang voor mijn tijd”, om precies te zijn.

In 1973 – mijn interesse voor het vak begon te ontwaken, – kreeg ik  van mijn vader de anastatische herdruk van de Historiek der Straten en Openbare Plaetsen van Antwerpen cadeau. Dat boek werd in de jaren 1890 geschreven door notarisklerk (?) en vastgoedspecialist Augustin Thys. Omstreeks die tijd begon ik ook te snuisteren in F.H. Mertens’ en K.L. Torfs’ Geschiedenis van Antwerpen. Later volgden vele publicaties van kanunnik dr. Floris Prims wiens taalgebruik mij soms nog “voze tanden” bezorgt. En toen ik dan uiteindelijk geschiedenis ging studeren, het geleerde proza van veel andere lieden, zowel uit de 19de als uit de 20ste eeuw.

(6)

Van Flaubert wordt gezegd dat hij een boek over niets wilde schrijven. Een boek dat uit louter taal, louter stijl zou bestaan.

Goedgebouwde volzinnen met een fraai ritme, stel ik mij voor, woorden die haasje over spelen om toch maar op de juiste plaats te belanden. Staf- en binnenrijmen – waarom niet? – en strategisch geplaatste gedachtestreepjes die mooie formuleringen zacht beschermen zoals schaamlippen dat met ander wonderlijks doen.

Maar kijk: meteen al doen de verbeelding, de waarneming (I wish) en met ze de inhoud hun intrede en poef!, weg is het ideaal van de niets-dan-vorm. Want geef het maar toe, zodra jullie “schaamlippen” zagen staan, begonnen jullie met meer aandacht te lezen en dacht niemand van jullie nog aan de snor van Flaubert – zelfs niet aan de rit van Mme. Bovary en haar minnaar in de huurkoets in Rouen.

“Het naakt en het roze”, zoals een intussen vergeten literatuurwetenschapper ooit een boekje noemde.

De paradox van de letteren, die al opduikt in een onlang stukje (!) als dit. Maar “onlang”, hoe mooie het ook klinkt, is natuurlijk een aberratie. Een “kort” stukje moet het zijn of nog beter: “kort stuk” of “stukje zonder meer”. Om ook iets over het mannelijk geslachtsorgaan te zeggen.

[Column] Oude Krokodil

On door janlampoinArchief, Column, Meta1 reactie

Ik ben een oude krokodil en die hebben veel watertjes doorzwommen. Ik werk al vijftien jaar in het Antwerpse Letterenhuis. Daar beschrijf ik archieven van Vlaamse auteurs. Op dit moment worstel ik met dat van Emmanuel De Bom (1868-1953), romancier en het hoofd van de stedelijke bibliotheken. Toch stoot ik vooral op sporen van zijn activiteit als journalist – De Bom was ook correspondent van de NRC en redacteur van Volksgazet.

Zijn werk als bibliothecaris en journalist kostte hem zijn schrijverschap: in zijn lange leven publiceerde De Bom maar twee romans. Bij die tragiek kan ik me iets voorstellen.

Toen ik geschiedenis studeerde, was het al economie wat de klok sloeg. Reeksen gegevens over het graan dat in de 16de eeuw uit het Baltisch gebied werd ingevoerd. Daar grafiekjes van tekenen om het wetenschappelijk te maken.

Vandaag passen mijn vakgenoten sociologische modellen toe. Soms, als mijn oudekrokodillenhumeur de bovenhand haalt, mompel ik: “Pseudowetenschap!”. Ja, een oude krokodil mompelt met uitroepteken.

De Bom was maar één mens. Ik kan hem wegzetten als ambtenaar, middelpunt van een netwerk, speler op het literaire veld of flamingant. Maar hij was dat door elkaar, het ene moment meer dan het andere. Dat maakt van hem een mens.

Toen ik studeerde, bestond archivistiek nog niet als zelfstandige discipline. Nu is dat veranderd. Maar ISAD-normen en ander fraais mogen van ons geen fetisjisten maken die vergeten verliezen wàt ze in hun zuurvrije mapjes, dito archiefdozen en hun databases stoppen.

De Bom bewaarde àlles. Er wachten mij tien grote verhuisdozen. Terwijl ik roestige paperclips en lege omslagen verwijder, slaak ik soms een oudekrokodillenzucht. Maar toch.

In zijn jonge jaren had De Bom een vriendin. Zij kwam uit Königsberg. Clara Gaesch spoelde in Antwerpen aan als serveerster in een café-chantant. Ze was de minnares van de eigenaar van een andere kroeg, van wie ze een kind had. Toen ontmoette ze de naïeve schrijver en stedelijk ambtenaar. Hij werd hals over kop verliefd. Clara zag De Bom vooral als kans op een beter leven.

Het liep natuurlijk mis. De Boms burgerlijke familie gaf Clara aan bij de Vreemdelingenpolitie. Ze vloog het land uit. De Bom was intussen “opgegroeid” en begreep dat Clara en hij geen toekomst hadden. Toen werd ze ziek en keerde naar Antwerpen terug om te sterven. De Bom liet haar opnemen in het ziekenhuis en betaalde haar uitvaart. Hij bewaarde de rekening van de leverancier van het kruis op haar graf.

Archief, ook al gaat het om dat van instituten, blijft de neerslag van menselijke activiteit. Wij bewaren geen oud papier maar intenties en verlangens. Daar vul je geen beleidsplannen mee maar het is goed er af en toe aan te denken.

Archief maakt oude krokodillen gelukkig.

Verschenen in “Meta”.

[Column] De Archeologie van het menselijk tekort.

On door janlampoinArcheologie, Column, Grobbendonk, Janssens, Paul [Dr. med.]2 reacties
InLonden
Londen, Russell Square, Bloomsbury, 2011.

Een halve eeuw geleden – nee, iets meer dan dat – was ik voor het eerst getuige van een archeologische opgraving. Dat was in Grobbendonk in de Kempen, waar mijn vader enkele jaren later zou gaan wonen. Op de Grobbendonkse plek die vandaag Steenberg heet, lag in de eerste eeuwen van onze jaartelling een Galloromeinse nederzetting. Recente toevalsvondsten en enkele vermeldingen in de literatuur hadden de aandacht gewekt van de pas opgerichte Nationale Opgravingsdienst in Brussel.

Die werd ter plaatse bijgestaan door de amateurarcheologen van de Antwerpse Vereniging voor Bodem- en Grotonderzoek waarvan een vriend van mijn vader, dokter Paul Janssens, deel uitmaakte. ‘Nonkel Pol’ was ook onze huisdokter en genoot een groot aanzien. Niet alleen op Het Kiel, waar hij honderden patiënten had, maar ook bij iedereen die zich in Antwerpen met oudheidkunde bezighield.

Zo komt het dat ik, op een prillere leeftijd dan de meeste mensen, leerde dat je de aanwezigheid, heel lang geleden, van een houten gebouw kunt afleiden uit grondsporen, die er eventueel bij vertellen dat de constructie destijds afbrandde. De plek waar werd gegraven, was het rijk van beslijkte volwassenen die met hun indrukwekkende spades laagje per laagje de aarde weghaalden van de bodem van een groot, rechthoekig gat in de grond.

Spannend, maar allemaal een beetje traag voor de nerveuze kleuter die ik was. Dit verhaal zou mooier zijn als ik kon zeggen dat ik toen ‘geroepen’ werd en besloot om wanneer ik groot was op mijn beurt archeoloog te worden. Maar dat is – jammer genoeg, misschien – niet zo. Als tiener dacht ik er wel aan, maar uiteindelijk liep het allemaal anders. Tussen droom en daad, enzovoort, schreef Willem Elsschot al.

Toch is het ‘archief van de bodem’ mij blijven fascineren – meer misschien dan het een heleboel andere historici doet. Toch heb ik, die een toekomst in de papieren historie tegemoet ging, er een keer op eigen houtje in gegrasduind. Vele jaren later – ik was negentien of twintig en studeerde aan de universiteit – had de Grobbendonkse bodem veel van zijn geheimen prijsgegeven. Het was bekend dat nabij de Steenberg twee Galloromeinse tempels en een badhuis hebben gestaan, en dat de nederzetting een zeker belang had. Mijn vader woonde er intussen, aan de Vorselaarsebaan, de noordelijke grens van het gebied waar diverse opgravingscampagnes elkaar in de loop der jaren hadden opgevolgd.

Die Vorselaarsebaan werd anno 1977 of ’78 voorzien van nieuwe riolen en een stenen wegdek – tot dan toe was het een her en der verharde aardeweg. In het midden hadden arbeiders een sleuf van zo’n twee meter diep gegraven. Je kon erin langs een helling aan de kopse kant – van enige efficiënte beveiliging was geen sprake.

Ik kon het niet laten en mijn moed werd beloond met potscherven die ik maar uit het zand aan weerszijden van de sleuf hoefde te trekken. Spectaculair waren mijn vondsten niet, zeker niet in vergelijking met wat in de loop der jaren aan het licht kwam – een beeldje en verscheidene voorwerpen in brons, een heuse urne, meer grondsporen van gebouwen en noem maar op. Genoeg voor een stel artikel in de vakpers en een vermelding in ieder overzicht van de archeologie in Vlaanderen. Maar het waren wel mijn Romeinse scherven en dat is ook wat.

Een paar weken geleden vond ik ze terug op zolder, nog altijd in het plastic tasje waarin ik ze een paar decennia geleden opborg. Mijn vader en mijn moeder en Nonkel Pol zijn al lang dood en ik heb sinds mijn eerste confrontatie met de archeologie stukken minder vertrouwen in de wereld. Bovendien ben ik bijna veertig jaar ouder dan toen ik mijn eigen aardewerkfragmenten uit de sluimer – of beter: het slijk – van twintig eeuwen te voorschijn haalde.

Stemt mij dat somber? Soms wel. Een jongere collega zei onlangs: ‘Zevenenvijftig! Dan ben jij even oud als mijn papa’. En met het oog op Vaderdag kocht ze voor mijn leeftijdgenoot een donkergrijze hoed, familie van degene die ik zelf draag. Al voelde ik me daardoor ook wel een beetje gevleid en dus getroost.

De echte verschrikkingen van de ouderdom laten hopelijk nog even op zich wachten. Met een beetje geluk is het mij vergund om voor het Grote Vergeten intreedt een paar boeken meer te schrijven. Als het kan over geschiedenis – wie na ons komt moet ook weten dat al het zand onder hun voeten niet zo maar zand is.

Wat natuurlijk een ietwat megalomane gedachte is. Ik weet tenslotte ook niet hoe de Grobbendonkse Romeinen eruitzagen of welke tabak ze rookten (grapje! grapje!).

Verschenen in Memo nr. 13.

[Column] Het verkeerde hoedje

On door janlampoin"Les Thibault", Column, Eerste Wereldoorlog, Gard, Roger Martin du, Geschiedenis, Geschiedenis van België, Historisch bewustzijn, Schaepdrijver, Sophie DeEen reactie plaatsen

Thibaults1Toen ik vijftien jaar geleden aan een roman begon waarin de Vlaamse dichter Paul Van Ostaijen een belangrijke rol speelt, was het heel moeilijk om snel accurate informatie te vinden over België in de Eerste Wereldoorlog. Ik had mijn schrijvershoedje op en niet dat van historicus; ik had geen zin en geen tijd in al te uitgebreide opzoekingen.

Gelukkig vond ik in een antiquariaat een bijlage die in oktober 1914 verscheen bij het Londense dagblad The Times uit 1914, geschreven door journalisten die het beleg van Antwerpen door de Duitsers ter plaatse versloegen. Het ding kostte relatief veel geld – zeshonderd Belgische frank, vijftien Euro – maar het hielp mij uit de nood. Voorts haalde ik informatie uit de romans van Lode Baekelmans en een opstel van Maurice Gilliams.

Intussen vliegt informatie over de Eerste Wereldoorlog als obussen om onze oren. Sophie De Schaepdrijver, wier briljante boek over de Grote Oorlog verscheen toen mijn roman bijna klaar was, is niet weg te branden van het Vlaamse scherm (fijn overigens om daar eens een intelligent, beschaafd en goed gekleed persoon te zien) en de Britse openbare omroep doet meer dan zijn duit in het oorlogszakje. De boekhandels waar ik geregeld aanloop, hebben een tafel vol wereldbrand.

Waar nauwelijks over wordt gesproken, is de brede pacifistische beweging die zich aan de vooravond van de moord op aartshertog Frans-Ferdinand in Sarajevo in veel Europese landen manifesteerde. Die beweging ging weliswaar hopeloos ten onder in de nationalistische hoempasfeer toen de oorlog uitbrak – denk maar aan de moord op de Franse socialistische leider en pacifist Jean Jaurès – maar toch.

Vaak maken ook de vergeefse ambities en failliete dromen uit het verleden mij nieuwsgierig. Er is geen betere introductie tot het onderwerp dan (alweer) een roman – of beter, een romancyclus, nl. Les Thibault (1922-1940) van de eveneens Franse Nobelprijswinnaar Roger Martin du Gard (1881-1958). De schrijver vertelt het leven van twee broers uit de katholieke haute bourgeoisie die beiden, maar op een heel verschillende manier, het slachtoffer worden van de oorlog.Thibaults2

Martin du Gard werkte achttien jaar aan zijn Thibault-romans (al schreef hij tussendoor andere dingen). Uiteindelijk resulteerde dat in 2.360 bladzijden – drie kloeke delen in de Folio-paperbackreeks van Gallimard – die ik voorbije zomer op een regenachtige middag kocht in de vroegere boekhandel Corman in Knokke.

In L’Été 1914, de zevende roman van de cyclus, beschrijft Roger Martin du Gard het leven en de vooral de discussies van de idealist Jacques Thibault, die in het Zwitserse Genève  deel uitmaakt van een internationale groep revolutionairen. Zij komen uit Engeland, Rusland, Oostenrijk-Hongarije en zelfs België, en elk van hen vertegenwoordigt een kijk op het pacifisme en op de revolutie waarvan ze allemaal hopen en geloven dat die voor de deur staat. Ook een grote vredesbetoging in Brussel passeert de revue.

Ja, ik had op de universiteit al een en ander vernomen over de vergeefse vredesdroom van de Europese socialistische beweging, maar nu pas, na de boeken van Roger Martin du Gard, heb ik het gevoel dat ik er iets fundamenteels over geleerd heb. Ook omdat de schrijver zo briljant uit de doeken doet hoe de toenmalige ‘vredesbeweging’ verminkt werd door het bijtend zuur van het nationalisme dat ze tenslotte zo goed als volledig deed oplossen.

De achtste en laatste roman van de reeks, met de toepasselijke titel Épilogue, werd geschreven vlak voor de Tweede Wereldoorlog, terwijl overal in Europa de laarzen van de fascisten te horen waren – ook ‘bij ons in Vlaanderen’. In dat boek volgt Martin du Gard de laatste maanden en de doodsstrijd van Jacques’ broer, de arts Antoine, die langzaam crepeert aan de gevolgen van een aanval met gifgas.

Thibaults3Romanciers zijn soms betere geschiedschrijvers dan historici, want het is niet zelden hun werk dat het verleden ‘echt’ zichtbaar maakt. Onlangs werd in een BBC 2-documentaire over de Engelse war poets Siegfried Sassoon, Robert Graves en J.R.R. Tolkien (ja, die van The Lord of the Rings) trouwens hetzelfde beweerd over dichters. Het moet dus wel waar zijn.

Als historicus mag ik dat eigenlijk niet zeggen, maar onder het schrijven van dit stuk had ik het verkeerde hoedje op – dat heeft u vast gemerkt.

Verschenen in “Eos Memo” nr. 12 van december 2014.

Memo12

[Column] Vergeet niet te bewaren

On door janlampoin"Eos Memo", Column, Letterenhuis, Literatuur, Literatuurgeschiedenis1 reactie
JanAMVC
(foto Bert Weis)

Ik ben jarenlang journalist geweest. Dat verklaart, denk ik, hoe het komt dat uiteenlopende dingen mijn nieuwsgierigheid opwekken. Binnen zekere grenzen toch – sport laat mij onverschillig, kookprogramma’s zap ik weg en bier lust ik niet (wat van mij een abnormale Belg maakt).

Uiteenlopende dingen? Bij nader inzien zijn het vooral historische periodes. Ik heb voor historicus geleerd en wat ik doe is, vrees ik, wat ik ben. Ik heb geen kinderen, geen druk sociaal leven, geen hobby’s. De dingen die mij passioneren zijn het einde van de 18de en het begin van de 19de eeuw toen de romantiek hoogtij vierde, de Dark Ages van 400 tot 800, middeleeuwse ketters en de geschiedenis van mijn stad. Om de voornaamste te noemen.

Is het dan niet moeilijk om te werken in een archief dat zich, theoretisch, alleen bezighoudt met het ontsluiten en bewaren van materiaal van en over Vlaamse schrijvers? Dat valt best mee, want ook literatuur is een onderwerp waar ik niet genoeg van krijg.

Sinds ik druklettertjes leerde ontcijferen, bijna een halve eeuw geleden, ben ik onvoorwaardelijk verslaafd aan lezen. Soms is de film beter dan het boek, maar ik blijf lettertjes boeiender vinden dan plaatjes.

Mijn werk dwingt mij om mij met dezelfde zorg te ontfermen over archief van de schrijvers die ik bewonder als over dat van hen die ik minacht. Dat leidt soms tot gevloek, maar het is een nuttige oefening.

Lieden van mijn generatie – ik ben een (late) babyboomer – voeren discipline niet erg hoog in het vaandel. Ik heb moeite met vroeg opstaan en kantooruren; op school was ik geen gemotiveerde leerling. In plaats van naar het leger te gaan, heb ik burgerdienst verricht. Maar ik heb, tandenknarsend, geleerd dat het toch wel nuttig is en leerzaam om zekere vormen van intellectuele rigueur te beoefenen.

Het Letterenhuis, waar ik mijn boterham verdien, noemt zichzelf het “geheugen” van de Vlaamse letteren. Archieven en musea bestaan om als geheugen van de maatschappij te fungeren. Iedere psycholoog zal beamen dat het individuele geheugen – dat van u en mij – subjectief en selectief is. Maar het geheugen van een samenleving is geen hersenfunctie – het is een maatschappelijk, wetenschappelijk project in dienst van het algemeen belang.

Daarbij is het essentieel om in alle omstandigheden zo objectief mogelijk te werk te gaan. Gemakkelijk is dat niet, want objectiviteit is geen gegeven maar een ideaal. Iedere menswetenschapper beseft dat – of zou het moeten beseffen. Objectiviteit is zoals democratie: ze moet voortdurend nagestreefd, bewaakt en beschermd worden.

Concreet betekent dit dat wij ook de papieren van schrijvers die wij niet bewonderen – elk van ons heeft, vermoed ik, zijn bêtes noires – met de grootste zorg behandelen. Daar worden wij voor betaald en het is onze intellectuele plicht.

Wie mij kent, weet dat ik privé een anarchist ben; lieden die moreel of intellectueel gezag over mij claimen maak ik het, vaak zonder het te beseffen, moeilijk. Maar van de muzen van de geschiedenis en de schone letteren ben en blijf ik de onvoorwaardelijk trouwe dienaar.

Wij moeten weten wie wij zijn, waar we vandaan komen; dat maakt onze keuzes voor vandaag en morgen beter. Ik geloof dat behalve de administratieve dossiers uit grote archiefinstellingen ook de woorden van dichters en romanschrijvers daarbij een rol kunnen spelen.

Het is de nederige, maar soms spannende taak van ons, archivarissen, al dat verstilde leven en voorbije schrijven zó te ordenen dat wetenschappers en nieuwsgierigen – de biografen, de literaire en andere historici – ermee aan de slag kunnen.

Archief inventariseren leert je niet alleen iets over de persoon die het archief “vormde” (zoals dat in het jargon heet). Het brengt de archivaris ook veel bij. Empathie of op zijn minst begrip voor mensen uit een andere tijd, wier opvattingen over morele en politieke zaken soms verrassend ver van de onze af staan. Inzicht in literaire opvattingen die niet de onze zijn. En de onthutsende constatering dat schrijvers die elkaar bij leven rauw lustten op dezelfde manier hun typoscripten verbeterden.

Ik vind dat kostbare kennis, in een tijd dat iedereen verhangen is aan zijn eigen emoties en opinies, kortetermijndenken en tunnelzicht.

 

Verschenen in “Eos Memo” nr. 10 van juni 2014.

Memo10

[Column] Dozen van zuurvrij karton

On door janlampoinArchief, Column, Digitalisering, Geschiedenis, Letterenhuis, Literatuur3 reacties

JanApache

Wanneer ik bezoekers rondleid achter de schermen van het Letterenhuis, is er altijd iemand die vraagt of wij dan niet “alles” digitaliseren. Alles – handschriften, brieven, notities, krantenknipsels, allerlei “drukwerk” van en over Vlaamse schrijvers.

Met veel geduld (hoop ik) leg ik dan uit dat het bij ons alleen – wij zijn geen ‘grote’ instelling – om miljoenen pagina’s gaat, dat het scannen daarvan tamelijk arbeidsintensief en dat je flinke servers nodig hebt om alles op te slaan. Ik heb het zelfs niet over de privacykwestie en andere dingen die ik mij niet goed kan voorstellen omdat mijn begrip van elektronica niet echt peilloos is.

Trouwens, voeg ik eraan toe, we hebben een online database die een overzicht biedt van ons bezit en waar men alle schilderijen, tekeningen, affiches, enkele belangrijke handschriften kan bekijken. Ik sta er soms zelf versteld van (al komt de verdienste toe aan mijn slimmere collega’s).

Ik denk dat ze zelfs bij Google niet op de idee zijn gekomen om alle archieven ter wereld te digitaliseren. Met de bibliotheken waren ze tot voor kort flink op weg, maar daar hebben auteurs, de academische wereld en een paar regeringen een stokje voor gestoken. Je kunt niet alle auteursrechten van de bezitters afpakken en tegelijk alle kennis en kunde van het mensdom toevertrouwen aan één bedrijf dat achteraf kan bepalen wat u en ik moeten betalen om een boek te lezen.

Gelukkig zijn grote bibliotheken en archieven vandaag zelf bezig met de digitalisering van (een deel van) hun bezit. Maar dat zij, of Google Books, toelaten een obscuur pamflet uit 1725 thuis te lezen, is een groot geluk. Zeker als je anders naar Polen of naar de universiteit van Wisconsin zou moeten.

Misschien is de toekomst echt digitaal. Ook voor wetenschappelijke studies of bellettrie waar de uitgevers van papieren boeken geen risico’s meer mee willen nemen – als ze al niet bedolven raken onder hun hoge stapels kookboeken, Vijftig tinten grijs en andere Brusselmans’en.

Maar dan moeten wij, arme makers van – bijvoorbeeld – historische boeken een manier vinden om ons weinig commerciële oeuvre via het overvolle (nou ja) Internet bij de lezer te krijgen en onze boterham veilig te stellen. Hoe dat moet, blijft bang afwachten.

In de Verenigde Staten maken e-books vandaag 25 % van de markt uit, lees ik ergens. Bij ons bedraagt dat percentage daarvan een tiende of nog minder. Dat komt, denk ik, doordat wij een e-book te “immaterieel” vinden – het is geen ding dat we op de koffietafel kunnen leggen of in de kast zetten om onze gasten mee te imponeren.

Nee, dat is inderdaad geen aardige opmerking. Er zijn veel mensen die boeken in huis halen om ze echt te lezen – uw dienaar, onder anderen (zoveel zijn het er intussen, dat het soms lijkt of ze mij het huis uit willen werken).

Maar de grond van mijn constatering klopt wel, denk ik. Boeken zijn duur (niet duurder dan een taart of een goeie fles whisky, laten we wel wezen), maar voor je geld krijg je vaak een mooi ding dat lekker naar inkt en papier ruikt. Terwijl een e-book, als je het niet leest, onzichtbaar blijft en niet terloops ter hand kan worden genomen om in te bladeren.

Toegegeven, dat laatste is misschien niets meer dan de nostalgische opmerking van een vijftigplusser die niet meer zo goed kan volgen. Ik begin stilaan te begrijpen waarom mijn grootmoeder – ze werd geboren in 1888 en maakte twee wereldoorlogen mee – de televisie steevast “radio” bleef noemen, ook toen de “bibberkast” al in iedere Vlaamse huiskamer prijkte.

Oud worden, zelf geschiedenis zijn – het staat ons allemaal te wachten, tenzij ziekte of een ongeval ons vroegtijdig het tijdelijke met het eeuwige doet verwisselen. En het wreedste is nog dat niets of niemand een mens daar op voorbereidt, zeker niet in een wereld die zich voordoet als een reuzenscherm waarop voortdurend reclame te zien is voor middeltjes tegen rimpels, dof haar en een trage stoelgang.

Intussen blijf ik de verzen en het proza, de brieven en de telegrammen – wie weet nog wat dat is, een telegram? – van dode schrijvers opbergen in archiefdozen van zuurvrij karton.

Verschenen in “Eos Memo” nr. 9 van maart 2014.

Memo9

Over Woe-oe, de voorhistorische mens

On door janlampoin"Jan zonder Vrees", Bollen, Joris, Column, Geschiedenis, Jeugdboeken, Kinder, Constant de, Opdebeeck, L. (uitgeverij), Roosbroeck, Rob van, Sikkel, De (uitgeverij)Een reactie plaatsen

Nohant huis George Sand

(Foto Emmy Van Kerkhoven)

De vrouw van de grote Belgische historicus Henri Pirenne en ikzelf hebben gemeenschappelijke voorzaten. Maar dat verklaart niet mijn interesse voor geschiedenis. Nee, het is de historische interesse van mijn ouders die het licht in mijn hersentjes ontstak. Ik moet nog heel klein zijn geweest toen ik al besefte dat wat vandaag heeft wordt voorafgegaan door veel, veel verleden.

Mijn vader en mijn moeder genoten voor de Tweede Wereldoorlog hun opleiding aan de excellente stedelijke normaalscholen in Antwerpen. Zij luisterden met grote aandacht naar hun leraren geschiedenis. In het geval van mijn vader was dat Rob Van Roosbroeck, aan wiens lessen hij later met plezier terugdacht. Het bleef voor hem altijd een raadsel waarom diezelfde Van Roosbroeck nadien zijn ziel verkocht aan de SS.

Ik werd voorgelezen uit De voorhistorische mens voor de jeugd verteld van Joris Bollen, in 1954 verschenen bij De Sikkel in Antwerpen, en uit de klassieker Jan zonder Vrees van Constant De Kinder, van de pers gekomen kwam bij L. Opdebeeck. Mijn moeder las voor, urenlang, tot ze er bij indommelde. Ik was haar verrukte luisteraar, ook nog toen ik al lang zelf kon lezen. Ik zal haar stem horen tot ik sterf.

Er zijn dikke boeken geschreven vol wetenschapsfilosofische en ideologische gronden van de historische interesse. Maar de historicus is vòòr alles een milde gek en zijn verlangen zit dieper dan zijn overtuigingen (zo is het toch bij mij).

Het verleden is een oceaan, vlak onder het plankier waarop wij lopen, en hij wordt met de seconde dieper. Wat we eruit opduiken – schelpen, wrakhout, in het beste geval een brief in een fles – bekijken we kritisch en leggen naast elkaar op de planken. Maar wat we écht willen, is er een verhaal over vertellen. En dat is, per definitie, iets nieuws maken, iets aan het bestaande toevoegen.

Verhalen zijn artefacten van woorden. Terwijl wij ze schrijven, groeit ons inzicht tot er een moment komt dat onze kennis en onze woorden met perfect synchrone passen zij aan zij lopen. Dan, met de schijnbaar vanzelfsprekende welluidendheid van een Mozartaria, doet zich inzicht voor, begrip, een mening. Het verhaal krijgt een betekenis en kan tot het einde worden verteld.

Veel mensen houden van geschiedenis zonder zelf ooit een letter op papier te zetten. Maar de historicus – onderzoeker of vulgarisator, zoals ik – die niet schrijft, bestaat niet.

Oewoe

Misschien moet je van middelbare leeftijd zijn en ouders of andere geliefden hebben verloren om het te voelen. Schrijven is vechten tegen de vergetelheid. Het is een poging om iets te vrijwaren van de herinnering die – o onontkoombare juistheid van het cliché! – als zand door onze vingers glipt. Om voor het te laat is iets van het geknetter in onze hersens vast te leggen.

Dat monument is, het zelfvertrouwen van Horatius ten spijt, niet ‘duurzamer dan brons’. Papier verzuurt; elektronische boodschappen worden bedolven door de flauwekulstorm op het Internet.

Onze voorouders begrepen dat gedachten niet hetzelfde zijn als dingen. Ze wisten ook dat iedereen doodgaat. Het onverdraaglijke besef dat de filmpjes en de woorden in hun kop zouden stoppen, deed hen de onsterfelijkheid van de ziel verzinnen. Tot zo’n ‘suspense of disbelief’ zijn de meesten van ons vandaag niet meer in staat. ‘Rage, rage against the dying of the light’, schreef Dylan Thomas al.

Schrijven, en dus ook het schrijven van geschiedenis, is altijd een vooraf verloren partijtje armworstelen met het verlies en de vergetelheid. Maar Geschiedschrijving met een grote “G” – die van Pirenne, zeg maar, of Huizinga of Jacques Le Goff – doet meer dan één man (waar blijven de vrouwen?) even het gevoel geven dat hij onsterfelijk is. Ze vrijwaart onze collectieve cultuur van het zwarte gat en daagt ons – toch de slimsten onder ons – om dat opnieuw en beter te doen.

Woe-oe, zo heette de voorhistorische mens in het eerste hoofdstuk van Joris Bollens boek.

[Column] Bloot op de catwalk.

On door janlampoinColumn, Literatuur, Nederlandse literatuur, Stijl, Tekstgenese2 reacties

Jan_van_Eyck_059Elke zin is een gevecht. De inzet is welluidendheid. Een zin moet goed klinken. Niet in mijn oren, maar op de onbepaalde plaats in mijn hoofd waar zinnen klinken. Duidelijkheid is ook van groot belang. Ik koester een atavistisch verlangen naar ondubbelzinnigheid. Aan metaforen heb ik eigenlijk een broertje dood. Metaforen zijn aanstellerij, al is de ene  spitsvondiger dan de andere. Soms besluit ik om er eentje te bewonderen, maar het gaat zelden van harte.

Ik probeer zo streng voor mezelf te zijn als de Franse classicisten uit de 17de eeuw die niet accepteerden dat “heure” rijmde op “coeur”. Goddank hoeft proza niet te rijmen – het is het meest vrije vers ter wereld. Tot mijn spijt ben ik de alexandrijn niet machtig, maar in de 21ste eeuw is die, eerlijk gezegd, overbodig.

Sorteert dit alles effect? Geen enkel. De meeste lezers in de Vlaamse gouw zijn stilistisch toondoof. Als ze een slecht geschreven tekst lezen, worden ze aan de rand van hun bewustzijn weleens iets gewaar. Daarop springen ze een gat in de lucht, overtuigd dat ze juist een symptoom van kwaliteit of, godbetert, vernieuwing hebben waargenomen.

Slechts de allergrootsten vernieuwen, meestal huns ondanks.

Ik begrijp Flauberts verlangen om over niets te schrijven. Om woorden in de pas te laten lopen bij gratie en genade, voor niets dan het genot. “Siet de ghenade”, luidde de kenspreuk van de Antwerpse rederijkerskamer De Olijftak in de 17de eeuw. Mijn verwondering en soms mijn trots over klank en ritme zijn vandaag niet kleiner omdat het Opperwezen geen plaats heeft in mijn wereldbeeld. Af en toe ontstaat de genade waarvan sprake gewoon tussen onze oren, de punt van onze neus en de kromming van ons achterhoofd.

Maar een geschrift over niets, dat houdt alvast de lezer niet langer vol dan enkele paragrafen. Ooit geprobeerd om Salammbô te lezen?

Mijn ongeneeslijke lichtzinnigheid sluit hard labeur niet uit: schaven en schrappen, vloeken en verwensen. Voorgoed voorbij zijn de dagen toen kreupel proza uit de tikmachine werd gesleurd en met driftig geritsel tot prop gereduceerd. Geen computer verdraagt de kracht waarmee ik het vel weg graaide zodat de rol van mijn Remington een halve slag draaide onder het slaken van een eenmalig nijdig geblaf.

Voorbij ook de overschildering van hele paragrafen met vloeibare Tipp-Ex, die tot veel zelfkritiek leidde – wat kon ik anders onder het wachten tot het zaakje weer was opgedroogd?

Wat telt, is de tekst.

Nooit heb ik een goed artikel, een fatsoenlijke column of een degelijk hoofdstuk in één keer geschreven. Elke tekst heeft drie zittingen nodig, liefst door een nacht diepe slaap van elkaar gescheiden.

Lieden die het ontstaan van teksten – de zogeheten tekstgenese – bestuderen, onderscheiden twee soorten schrijvers. De eersten zijn de Kopfarbeiter. Zij construeren de zinnen vooraf in hun hoofd en hoeven ze “maar” op te schrijven. Papierarbeiter daarentegen zoeken al schrijvend de juiste formulering. Ze weten niet waaraan ze beginnen, soms zelfs niet waarover ze het willen hebben. Tot die tweede categorie behoor ik. Maar dat hadden jullie al gemerkt.

(Benieuwd naar de toekomst van de tekstgenese, een toekomst zonder handgeschreven epen of toegetakelde typoscripten.)

Ben ik deze principes altijd trouw gebleven? Op een onbepaalde plek in mijn kop waar ik principes trouw ben, ja (met een volgens sommigen demoraliserende koppigheid – die mij overigens geen enkele inspanning kost). Maar in de praktijk? Nee, natuurlijk niet. Het rommelige rijk van de praktijk is onderworpen aan verschrikkingen als deadlines. En die nopen een schrijver tot voor-zich- uitschuiverij, tot een schuldige onbekommerdheid. Achteraf moet het dan allemaal te snel en zodra de ergste stress voorbij is, treedt soms een noodlottige onverschilligheid in (“klinkt het niet, dan botst het wel”).

Waarvoor ik mijzelf straf – berouw komt na de zonde – met de gêne van wie in een droom bloot over de catwalk moet.

[Column] Seks en Schweppes

On door janlampoinColumn, Hoger onderwijs, Taalgebruik in het hoger onderwijs, Vlaamse Beweging2 reacties

??????????????????????Ik woon in een politiek sterk gepolariseerde stad. Als ambtenaar kan ik geen opinies ten beste geven over het beleid. Dat is niet altijd gemakkelijk, maar het is redelijk. Over mezelf mag ik natuurlijk wel iets zeggen – het is trouwens geen geheim.

Ik ben geen Vlaams nationalist en ik ben dat ook nooit geweest. Met mijn ideologische achtergrond – drie generaties rode en blauwe voorvaderen – kan dat moeilijk anders.

Toch betrapte ik mezelf onlangs op enige opwinding over een… taalkwestie. Met name het gebruik van het Engels in het hoger onderwijs.

Ik hoorde mezelf zeggen: ‘We hebben honderd jaar ons best gedaan om volwaardig onderwijs in onze eigen taal te krijgen en nu moeten we dat overboord zetten om les te geven in Bassengengels. Aan buitenlandse studenten die zelf ook geen goed Engels spreken!’.

Ik moet bekennen dat mijn betoog minder gestructureerd klonk dan de volzin die u net las. ‘Bassengengels’ is een in onbruik geraakt Antwerps woord. ‘Basseng’ is de verbastering van het Frans ‘bassin’ dat ‘dok’ betekent; ‘bassengengels’ is bijgevolg het Engels dat men destijds aan de dokken sprak – een ad hoc taal die qua structuur allicht veel weg had van het “internationale” Engels – voor een flink stuk geleerd van liedjes en van de tv – dat velen vandaag bezigen.

Soms schrikt een mens van zichzelf. Ik hou mezelf voor tamelijk kosmopolitisch en ik ben de zoon van de enige Vlaamse schrijver van zijn generatie die dat bij leven ook echt was (denk daar maar eens over na!). In Brussel loop ik met een zak boeken uit Waterstone’s naar de Librairie Tropismes om daar mijn kooplust verder te bevredigen.

Maar ik heb ook voor historicus geleerd. Ik weet dat de Vlaamse strijd, kwestie of hoe u het ook noemen wil, meer dan anderhalve eeuw de culturele en politieke agenda in mijn land heeft bepaald.

Nu de strijd gestreden is, vertonen veel van mijn politiek correcte geestesgenoten de neiging om hem te vergeten. Daar heb ik – op wetenschappelijke gronden, zeg maar – problemen mee. Je veegt de aspecten van de geschiedenis die je om de een of andere reden niet bevallen niet zomaar onder de mat – dat is in het beste geval geheugenverlies, in het slechtste geschiedenisvervalsing.

En emotioneel, merk ik nu, ben ik erg gehecht aan mijn taal. Die taal is niet wie ik ben zoals nationalisten in de 19de eeuw dachten (‘De tael is gansch het volk!’), maar ze is wel voor een groot stuk wat ik doe – ongeacht wat mijn gedachten waard zijn, neergeschreven in een andere taal zouden het niet precies dezelfde gedachten zijn. Dat is een. Ook al, en dat is twee, omdat ik geen enkele andere taal zo goed beheers als mijn ‘moederspraak’.

Tja.

Ik heb net de ca. 850 bladzijden van de Penguin Modern Classics-editie van Parade’s End van Ford Madox Ford achter de kiezen. Aan de stapels exemplaren van de Nederlandse vertaling van dat boek in de Fnac te zien, gaan de meeste mensen die uitdaging liever uit de weg.

Toch zou ik mij heel ongemakkelijk voelen als ik mijn gastcolleges aan de Antwerpse Academie plots in het Engels moest geven. Ik weet bij God niet of ik dat op een in mijn eigen ogen – pardon: oren –   verantwoord niveau zou kunnen doen.

Aan de andere kant is het niet realistisch van buitenlandse studenten te eisen dat ze onze taal leren die zo’n geringe rol verspreiding in de wereld kent dat de kennis ervan hun op termijn geen voordeel oplevert.

Als Vlamingen en Nederlanders (en als Walen) moeten we ons best doen om in deze geglobaliseerde wereld niet van de kaart te worden geveegd. En Engels is, hoe je het ook draait of keert, de lingua franca van vandaag. Misschien zijn mijn emoties ter zake irrelevant. Maar ik zit ermee. Engels is tenslotte te taal waarvan een reclamefilmpje ons wil doen geloven dat ‘sex’ en ‘Schweppes’ hetzelfde klinken. Of heb ik iets niet begrepen?