Ik liep daarstraks door de Rosier en over het Mechelseplein naar de Lange Gasthuisstraat. Ik moest uiteraard aan Maurice Gilliams denken. Daarom kom ik op hem terug.

Toen ik naar het atheneum ging – het “rode” atheneum van Hoboken – liet onze lerares Nederlands ons van elk literair tekstfragment dat in de klas gelezen werd een paragraaf uit het hoofd leren. Die paragraaf moesten we enkele dagen later overhoringsgewijs voordragen op de “trede” voorin de klas.

Dat was zelfs voor die tijd – de jaren 1970 – een tamelijk ouderwetse werkwijze en ik herinner me dat wij er een hekel aan hadden. Wat mij ook nog levendig voor de geest staat, is hoeveel moeite het mij kostte om och arme tien regels proza te memoreren.

Had ik toen geweten dat het standbeeld van Maurice Gilliams ooit letterlijk achter de tralies zou belanden, had ik mij dat winterse weekend in 1973 alvast een stuk beter gevoeld.

Urenlang worstelde ik met een fragment uit Winter te Antwerpen over een wandeling van de jonge hoofdpersoon met zijn vader langs “het doosachtige convent van de Rosier”.

Ik was veertien en zag het kloostergebouw pas enkele jaren later voor het eerst. Wat ik uit het hoofd moest leren, waren voor mij lege frasen, waarvan de literaire kwaliteit mij totaal ontging.

Met dezelfde lerares doorploegden wij ook een schooluitgave van Willem Elsschots Kaas. Goed te volgen, daar niet van, maar elke sessie van hardop lezen werd gevolgd door het klassikaal beantwoorden van vragen die bedacht waren door de tekstbezorger.

“Wat zegt Laarmans?” – “Wat doet Laarmans?” – “Waarover maakt Laarmans zich zorgen?”, enzovoort. Knettergek werd ik daarvan – het stond toch allemaal in de tekst? Waarom moesten wij het herhalen?

Ik weigerde mijn vinger op te steken en mijn concentratie ging ondergronds, bijna zo diep als tijdens de les natuurkunde.

Wat ik niet bevroedde, was de paradox waar deze abusievelijke omgang met literaire teksten bij mij op termijn toe leiden zou.

Zowel de maniërist Gilliams als de onttoverde Elsschot zitten in mijn hoofd. Ik heb nadien immers met aandacht en bewondering veel van hen gelezen. Soms loop ik met een Gilliams- of Elsschotbril op door de straten die ik dan waarneem met (mijn versie van) hun blik.

Maar dat is geen werk van liefde.

Twee visies op de wereld die mij vertrouwd zijn en die in mijn hoofd zitten, maar waar ik niet gelukkig van word. En omdat alle andere geletterde mensen er zo hoog mee op lopen, voelt dat bovendien ook nog eens als een tekortkoming.

Is dat echt allemaal de schuld van mijn lerares Nederlands en van de brave tekstbezorger van Kaas?

Het zal ook wel aan mij liggen. Ik ben ijdel en egocentrisch. Maar de kamerbrede zelfingenomenheid van Gilliams’ ik-verteller is mij even vreemd als de illusieloosheid van Elsschot. Op een heel fundamentele manier.

Ik vergelijk mezelf niet met beide schrijvers – ik hoor het hoongelach al opstijgen – maar door mijn lectuur van hun werk ik kan zowel Gilliams’ als Elsschots tronie (even) opzetten. Om dan gauw opnieuw door het leven en dit Antwerpen te stappen als de sentimentele naturalist die ik van nature ben.

Het interesseert vast niemand, maar wat ik hier schrijf, is waar en ik vind het belangrijk om het te schrijven. Waar ik dat aan merk? Aan mijn overvloedig transpirerende oksels.

Als ik “echt” schrijf – iets onder woorden weet te brengen dat al lang amorf ergens in een hersenkronkel zit te wachten – gaan mijn oksels zweten. Too many details, ik weet het, en, zoals gezegd: op kosmische schaal volstrekt irrelevant. Maar het is niet anders.

Morgen ga ik op het Mechelseplein naar het zitbeeld van Elsschot kijken – Gilliams, die vlakbij van brons staat te wezen, wordt ons dus voorlopig nog ontzegd – en misschien verandert er dan iets.

Maar ik twijfel. Wilfried Pas’ achteroverleunende Elsschot die als een soort Oostblokdictator in de verte blikt, is best aardig, maar naast de kwestie als het gaat om het wezen van mijnheer De Ridder, in zijn vrije tijd schrijver, en kleinburgerlijk inwoners van deze mooie stad.

En de gevangen Gilliams van Rik Poot, ach, Rik Poot was goed in vuisten en in paarden, maar niet in Gilliams’en. Ik heb de statuomanie die Antwerpen twintig jaar geleden kort, maar hevig teisterde, trouwens nooit zo heel goed begrepen.