Aan een meander van de Schelde, op de rechteroever, ligt het dorp Sint-Amands, de geboorteplaats van Emile Verhaeren. En omdat de dichter in L’Escaut de wens uitte om aan de stroom begraven te worden, vindt men hier ook zijn graftombe.

In een tijd de televisiekoks veel meer media-aandacht krijgen dan dichters, inspireert Verhaerens graf de bezoeker tot enige nostalgie.

Dat mag.

Maar nostalgie brengt het voorbije en het verre niet echt dichterbij. Ze vertroebelt onze blik erop. De dood en de opeenvolgende begrafenissen – drie in totaal – van Emile Verhaeren hebben niets heroïsch. Vooral des dichters stoffelijke resten waren de inzet van enkele typisch Belgische anekdotes.

Sint-Amands is, of was, een afgelegen dorp van vissers en ambachtslui. Toen Verhaeren jong was, kostte het een dag om van hier Brussel of Antwerpen te bereiken. Er moeten ook welvarende mensen hebben geleefd. Dat bewijzen de grote oude huizen in het dorpscentrum en de omvang van de kerk.

Aan de overkant ligt, achter hoge dijken, het groene Castel. Wie vanuit Sint-Amands naar de overkant kijkt, ziet niets dan bomen, ziet hoe het vroeger op veel meer plaatsen aan weerszijden van de Schelde was.

Hop, daar is de nostalgie weer, nostalgie naar een tijdperk dat wij ons niet alleen harmonischer, rustiger en mooier voorstellen dan het onze, maar ook een waarin de natuur nog werd gerespecteerd.

Allemaal flauwekul, natuurlijk. Emile Verhaeren zelf schreef over armoede, de leegloop van het platteland, dronkenschap, vechtpartijen en ander onfraais. Hij was allesbehalve blind voor de miserie in zijn geboortedorp. Ja, er was nog meer groen, maar niet overal. Niet in de steden. Niet in de Borinage. Om maar iets te zeggen.

Alleen de miserie van toen vandaag onzichtbaar – onrecht wordt gauw vergeten en de kleine man laat weinig sporen na. Zo ook die uit Sint-Amands.

Verhaeren de socialist, Verhaeren de anarchist, de vriend van symbolisten en postimpressionisten, de verkondiger van de moderniteit. Ook hij stemt nostalgisch. Sommigen zien hem als een soort kampioen van de progressiviteit. Terecht? Ja en nee. Verhaeren was een overtuigde Belg en Europeaan. Maar hij was niet tegen kolonisatie en beleed de superioriteit van zijn ras.

Kind van zijn tijd, jawel.

Iedereen is een kind van zijn tijd, dat kan niet anders. Dat is, ondanks alles, een soort excuus.

De nostalgie naar het België van Verhaerens gaat in ieder geval voorbij aan nogal wat aspecten van de historische realiteit. Ze komt voor bij progressieve lieden die liever hadden dat er geen Vlaamsnationalisten waren geweest, geen collaboratie, geen Vlaams Blok en geen Bart De Wever.

Ik begrijp dat volkomen. Zoals men weet, kom ik niet uit een Vlaams nest. Maar dat ideële Belgique à papa heeft nooit bestaan, tenzij misschien in de hoofden van de toenmalige elites.

De Belgische realiteit was gebaseerd op de afwezigheid van sociale wetten, kinderarbeid, genadeloze uitbuiting van proletariaat, landarbeiders en kleine boeren. Het was een realiteit van honger, onwetendheid, machteloosheid, alcoholisme – de “plaag der dorpen, zoals Conscience schreef, maar ook die van de stad.

En de taal en cultuur van de Vlamingen werd niet gerespecteerd. Of dat in het geheel der dingen meer gewicht in de schaal legde dan de exploitatie waar ik net op wees, is natuurlijk de vraag. Het maakt weinig uit of je als proleet in het Frans of in het Nederlands wordt uitgebuit. Maar het was wel een bijkomende, secundaire vorm van verknechting.

Wat niet wegneemt dat de Vlaamse bewegers uit de middenklasse weinig oog hadden voor sociaal onrecht en zich onledig hielden met het bedenken van een ideaal verleden Vlaanderen dat nooit bestaan heeft.

L’histoire se répète. Niet altijd, maar toch.

En: une nostalgie peut en cache une autre.

Was Verhaeren dan zelf geen nostalgicus? Schreef hij niet in tal van gedichten over de morzel gronds waar zijn wiegje had gestaan? Sint-Amands, de Schelde, het ouderlijk huis, de mensen uit het dorp? Absoluut. Ze vormden het substraat van zijn inspiratie en hij kwam er keer op keer op terug.

Alleen was Verhaeren, zijn tekortkomingen ten spijt, een schrijver, een dichter, geen ideoloog van de lokale folklore – ook al putte hij daar zo nodig uit. Het beste bewijs is dat Verhaeren bewonderd werd door de grootsten onder zijn collega’s, van Mallarmé tot Rilke. En die kenden Sint-Amands en Klein-Brabant niet, ze kenden alleen Verhaerens gedichten.

Zij wisten niet hoe de kerktoren van Sint-Amands eruitzag en ook de plaatselijke molen was hun onbeked. Als ze de veerman of molenaar tegen het lijf waren gelopen, hadden ze hem niet herkend. Ze lazen over een kerktoren, een veerman, een molen en een molenaar. En wat ze zich daarbij voorstelden, had niets met de feitelijke omstandigheden uit de jeugd van Verhaeren te maken, maar met wat en hoe hij daarover dichtte. Waar hij zijn indrukken en herinneringen voor gebruikte, de emoties en ideeën die hij wilde uitdrukken.

Verhaeren dacht en dichtte in het Frans, in een Europees, zelfs niet in een Belgisch verband. Kende hij momenten van nostalgie? Ongetwijfeld. Maar hij moet ook gedacht hebben: liever heimwee dan Holland. Tenslotte woonde hij tot aan zijn dood in Parijs.

Dat zijn versbouw en zijn Frans de scherpslijpers van de Parijse kritiek niet altijd voldeden, verandert daaraan niets. Zeggen dat zijn vrije vers, zijn retoriek, zijn occasionele vertaling van Vlaamse wendingen van hem, in “laatste instantie” “toch” een Germaan of een Vlaming maken, is onzin. In die zin dat het geen zin heeft.

Pure nostalgie, zou je kunnen zeggen, terugverlangen naar iets dat niet is en ook niet is geweest.

Verhaeren was nog iets niet dat een waarachtig Vlaam moest zijn: een katholiek. Hij studeerde aan het Collège Sainte-Barbe van de jezuïeten in Gent en aan de universiteit van Leuven, maar hij verloor ergens onderweg zijn geloof. Dat hij gecharmeerd bleef door de katholieke liturgie, verandert daar niets aan. Is dat mogelijk? Ja, dat is mogelijk. Ik ben niet eens gedoopt; toch hou ik van de Mattheuspassie en de Kroningsmis.

Net als een halve eeuw later zijn streekgenoot Gerard Walschap werd Verhaeren door biografen, zoals kanunnik De ook uit Sint-Amands, trouwens – betuttelenderwijs voorgesteld als een afvallige, die vast niet gelukkig was. De dichter Jan Hammenecker uit Mariekerke, een tijdlang de boezemvriend en mentor van diezelfde Walschap, voerde Verhaeren als zodanig zelfs ten tonele in zijn enige roman.

Verhaerens biograaf Paul Servaes doet een en ander uitgebreid uit de doeken. Maar hij vindt minder aanstootgevend dan ik.

Verhaeren deed twee voorname dingen die de “goede” Vlamingen hem meer dan een eeuw kwalijk namen. Hij schreef in het Frans – ze verweten hem dat openlijk, terwijl ze het ook probeerden te relativeren (“toch een Germaan!”). En hij was geen christen. Dat laatste werd, dunkt mij, iets minder fel in de verf gezet in de hoop Verhaeren alsnog postuum te recupereren.

Paranoïa? Eind jaren 1980 kende ik een letterkundige pastoor die ambieerde om de toen al hoogbejaarde (en in de boosheid volhardende Walschap) alsnog neer te zetten als niet meer dan een afvallige katholiek. En afvalligen, wel, die zijn er om naar de stal terug te keren. Ik ben ook de zoon van een vrijzinnig schrijver die tijdens de tweede helft van zijn leven omstuwd werd door vrome lieden die zijn vriendje wilden worden (hij liet zich dat ook welgevallen).

Ja, zulke dingen gebeur(d)en. Dat vervult mij niet met nostalgie.

Verhaeren was geen streekdichter, geen chauvinist, hij cultiveerde geen nostalgie. Maar na zijn dood veranderde dat, alweer dankzij de goede zorgen van derden.

De eerste die een belangrijk deel van het oeuvre van de dichter in het Nederlands vertaalde, was de Nederlander Martien Beversluis. Beversluis publiceerde in 1935 een bloemlezing van vooraal “sociale” gedichten van Verhaeren. De schrijver  was toen nog communist, maar in 1939 vinden we hem bij een organisatie met de enigszins onheilspellende naam Zwart Front.

Dit belette niet dat zijn Verhaerenbloemezing in 1940 werd herdrukt.

In 1941 ontpopte Beversluis zich tot NSB’er en een jaar later trad hij toe tot de Germaanse SS. Weldra kreeg hij de functie van lector bij het Departement van Voorlichting en Kunsten.

Mede op basis van zijn leesverslagen bepaald men of een boek al dan niet mocht verschijnen in het bezette Nederland. Alsof dat niet genoeg was, werd hij ook nog eens burgemeester van Veere en Vrouwenpolder.

Jawadde.

En andere Verhaerenvertaler (op kleinere schaal) was dichter Bert Peleman uit Puurs die in 1942 Departementsleider voor Propaganda bij de Dietsche Militie-Zwarte Brigade werd en in augustus van dat jaar naar het Oostfront vertrok om de Vlamingen aldaar een “groet van de leider” te brengen en, mede doormiddel van grammofoonplaten, te getuigen van “den opgang van het Volk der Zuidelijke Nederlanden naar zijn algeheele bevrijding.” Zo staat het in Volk en Staat van 7 augustus 1942.

In 1943 voerde Peleman het bevel over een groep leden van de Zwarte Brigades die een razzia hield in Sint-Kwintens-Lennik. Daarbij werd geïntimideerd, bedreigd en gestolen dat het een lust was. De Duitsers zaten zo met Pelemans fratsen verveeld dat ze de buit zelf ophaalden in het Vlaamsch Huis en ze aan de eigenaars terugbezorgde. De door Peleman gearresteerde oud-burgemeester, notaris Velghe, werd prompt in vrijheid gesteld.  Men vindt dit alles in de verrassend volledige Peleman-knipselmappen in het Letterenhuis.

Na dit voor hem vernederende incident legde de dichter zich tot het eind van de bezetting toe op de volkskundige vereniging De Meivis. Die cultiveerde de Klein-Brabantse gebruiken, ambachten en wat dies zij. Niet zo apolitiek als Peleman naderhand beweerde, want de bezetter (meerbepaald de SS) was verzot op folklore als overblijfsel van en wegwijzer naar een authentieke Germaanse oercultuur. Ja, de Duitsers hadden hun nostalgische kant.

Wogen de feiten in Sint-Kwintens-Lennik zwaar genoeg om Peleman ter dood te veroordelen, zoals de Krijgsraad deed in 1947?

Ik ben tegen de doodstraf.

Peleman kwam er vanaf met zes jaar cel, om zich nadien opnieuw toe te leggen op folklore en streekgeschiedenis, wat hem “alom” erkenning opleverde.

Peleman koos herhaaldelijk gedichten van Verhaeren voor de bloemlezingen die hij samenstelde en occasioneel vertaalde hij daar zelf een stukje uit. Doorgaans ging het echter om d orginele Franse tekst of om vertalingen door bijv. Bert Decorte.

Peleman trok Verhaeren mee in het bad met figuren als hijzelf, de Frans-Vlaming Emmanuel Looten en andere Maurice Carêmes.

Maar ook streekgenoot, oud-communist en op dat moment socialist Aloïs Gerlo, prof aan de Vrije Universiteit Brussel, zei bij de Verhaerenhulde in 1966: “Naar zijn diepste wezen, naar zijn intiemste natuur is de auteur van Toute la Flandre een Vlaming. […] Om de originaliteit van Emile Verhaeren te begrijpen moet men hem situeren in het milieu en in het volk waaruit hij stamt.”

Twee opmerkingen hierbij: Gerlo was geboren in het zeer nabije Baasrode, en ik meen mij te herinneren dat hij, naarmate hij ouder werd, rechtser opvattingen verkondigde.

Nostalgie kan leiden tot het ontstaan van poëzie; gedichten kunnen (en mogen) nostalgie vertolken en ons helpen bij het omgaan met onze eigen nostalgie. Maar nostalgie, tenzij misschien in een algemene, existentiële zin, maakt niet het wezen uit van nostalgie. Een gedicht is in laatste instantie een ding van woorden en de manier waarop ze zijn gerangschikt.

Wie poëzie reduceert tot nostalgie, doet aan reductie. En dat kan een soort schuldig verzuim zijn, maar ook bewuste manipulatie om gevaarlijke ideeën te promoten, te bevestigen of in te kleden.

Daarom ben ik blij dat Verhaeren honderd jaar na zijn geboorte vertalers heeft gevonden als Stefaan Van den Bremt, Benno Barnard en Koen Stassijns, die zich op een voorbeeldige, respectvolle en vooral virtuoze wijze over zijn oeuvre buigen. Ik heb gezegd.

En nu kan ik in Sint-Amands met een vol hart en een gerust geweten naar een van slechte smaak druipende zonsondergang kijken. Zoals in de tv-serie Stille Waters. Zelf die was met haar  streekliteratuur meets Marc Dutroux-achtig karakter via een omweg schatplichtig aan de dichter van Le Passeur d’eau.